Süresiz fesih bildirimi ile sözleşmenin derhal sona erdirilmesinde haklı bir nedenin varlığı aranmaktadır. Uyuşmazlık halinde sözleşmeyi fesheden haklı nedeni ispat etmesi gerekir. İş sözleşmesinin süresi belirli veya belirsiz olsun, kanunda ifade edilen sebeplerden herhangi birinin gerçekleşmesi halinde işçi veya işveren buna dayanarak sözleşmeyi sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini beklemeden derhal feshedebilir.
Sözleşmeyi fesheden taraf karşı tarafa sözleşmeyi fesih nedenini söylemişse, daha sonra başka bir nedenle feshettiğini öne süremez.
Haklı nedenlerden birinin bulunmamasına karşın sözleşmesi feshedilen işçi, iş güvencesi kapsamında ise, iş güvencesi hükümleri çerçevesinde yargı yoluna başvurabilir. İşçinin iş sözleşmesini haklı nedenle fesih sebepleri İş Kanunu m.24 vd. sayılmıştır. İşçi iş sözleşmesini şu sebeplerle haklı nedenle feshedebilir;
- Sağlık sebepleri ile derhal fesih hakkı oluşacak haller;
a) İş sözleşmesinin konu teşkil eden iş işçinin sağlığı veya yaşamı açısından tehlike arz ederse ve bu işin yapılması sonucu işin niteliğinden doğan bir sebeple.
b) İşçinin devamlı olarak yakın ve doğrudan temasta bulunduğu, görüştüğü işveren ya da başka bir işçiden kaynaklanan bulaşıcı veya işçinin işi ile bağdaşmayan bir hastalığa yakalanması durumunda.
- Ahlak ve iyiniyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri:
a) İşveren iş sözleşmesinin yapıldığı sırada bu sözleşmenin esaslı noktalarını teşkil eden bir hususta yanlış vasıflar veya şartlar göstermek ya da gerçeğe aykırı bilgiler vermek yahut sözler söyleyerek işçiyi yanıltırsa.
b) İşveren, işçinin veya işçinin ailesinden birinin şeref ve onuruna halel getirecek şekilde sözler söyler, davranışlarda bulunursa yahut işçiye cinsel tacizde bulunursa.
c) İşveren işçinin veya işçinin ailesinden birine karşı sataşır yahut gözdağı verirse, ya da işçiyi veya işçinin ailesinden birine kanuna aykırı bir davranışa özendirir, teşvik eder, sürükler, yahut işçiye ve işçinin ailesinden birine karşı hapis cezasını gerektiren bir suç işlerse veya işçi hakkında şeref ve onur kırıcı asılsız ağır isnat veya ithamlarda bulunursa.
d) İşçinin başka bir işçi yahut üçüncü kişiler tarafından işyerinde cinsel tacize uğraması durumunda ve bu durumun işverene bildirilmesine karşın gerekli önlemler alınmazsa.
e) İşveren tarafından işçinin ücreti kanun uygun olarak yahut sözleşme şartlarına uygun olarak hesaplanmaz veya ödenmezse,
f) Ücret parça başına veya iş miktarı üzerinden ödenmek üzere anlaşılmış ise ve işveren tarafından işçiye işçinin iş kapasitesinden az iş verildiği hallerde, aradaki ücret farkı zaman esasına göre hesap edilir ve buna göre ödenerek işçinin eksik aldığı ücret karşılanmazsa yahut çalışma şartları uygulanmazsa.
- Zorlayıcı sebepler:
İşçinin iş sözleşmesiyle bağlı olduğu işyerinde işin durmasını neden olacak zorlayıcı sebeplere ortaya çıkmasına sebep olursa bu gecikme bir haftadan fazla sürerse.
Yukarıdaki hallerin varlığı halinde işçi, bildirim süresine uymaksızın iş sözleşmesini derhal fesih etme hakkına sahiptir.
İşveren iş sözleşmesini m.25 vd. sayılan sebeplerle haklı olarak feshedebilir. Buna göre işveren iş sözleşmesini şu sebeplerle haklı olarak feshedilir;
A. Sağlık Nedenleri
1. İşçinin Kusurlu Davranışı Sonucu Hastalanması veya Sakatlanması
İşçinin kendi kastından veya derli toplu olmayan yaşayışından yahut içkiye düşkünlüğünden doğacak bir hastalığa veya sakatlığa uğraması sonucunda ardı ardına üç iş günü veya bir ayda beş iş gününden fazla doğacak devamsızlığa uğraması durumunda işçi ile işveren arasında iş akdi, işverence bildirime lüzum olmaksızın feshedilebilmektedir.
Bir aylık süre, takvim ayı manasında değil, işçinin işbaşı yapmadığı son günden geriye doğru olmak üzere hesap edilecek bir aylık süreyi ifade etmektedir.
2. İşçinin Tedavi Edilemeyecek Hastalığa Tutulması
İşçinin tedavi edilemeyecek nitelikte hastalığa tutulduğunun ve işyerinde çalışmasında sakınca bulunduğunun sağlık kurulunca saptanması durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirime lüzum olmadan olarak fesih imkânı vardır.
Böyle durumlarda işçiye atfedilebilecek bir kusurun varlığı önem taşımamaktadır.
3. İşçinin Kusuru Bulunmaksızın Hastalık veya Kazaya Uğraması, Gebelik ve Doğum Nedeniyle Devamsızlıkta Bulunması
İşçinin kusuru olmadan hastalık, kaza, doğum ve hamilelik gibi çeşitli nedenlerle işe devam etmemesi halinde, iş sözleşmesinin işverence bildirime lüzum olmaksızın feshedilebilmesi için, işe devam etmeme eylemi İş Kanunu’nun 17. maddesinde ifade edilmiş bildirim sürelerini altı hafta süreyle aşmış olmalıdır.
Söz konusu altı haftalık müddet, doğum ve hamilelik durumunda doğumdan önce başlamak üzere sekiz hafta ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam on altı haftalık müddetin sonundan itibaren hesaplanır.
B. Ahlak Ve İyi Niyet Kurallarına Uymayan Durumlar
1. İşçinin İşvereni Yanıltması
İş sözleşmesinin akdedildiği anda bu akdin temel noktalarından biri için gerekli vasıf veya şartlar kendisinde bulunmadığı halde bunların kendisinde bulunduğunu ileri sürerek, yahut gerçeğe uygun olmayan bilgiler veya sözler söyleyerek işçinin işvereni yanıltması durumunda işveren iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshedebilir.
2. İşçinin Namus ve Şerefe Dokunacak Davranışlarda Bulunması
İşçinin, işveren ya da bu kişilerin ailesinden birinin şeref ve namusuna dokunacak sözler sarf etmesi veya davranışlarda bulunması, yahut işveren hakkında şeref ve haysiyet kırıcı asılsız ihbar ve isnatlarda bulunması durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme hakkı bulunmaktadır.
3. İşçinin Bir Başka İşçiye Cinsel Tacizde Bulunması
İşçinin çalıştığı işyerindeki herhangi bir başka işçiye cinsel tacizde bulunması durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme hakkı bulunmaktadır.
4. İşçinin Sataşmada Bulunması
İşçinin işverene ya da işverenin ailesinden birine yahut işverenin başka işçisine sataşması durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme hakkı bulunmaktadır.
5. İşçinin Doğruluk ve Bağlılığa Uymayan Davranışlarda Bulunması
İşçinin hizmet ilişkisi ile güveni kötüye kullanması, işyerinde hırsızlık yapması, işçinin uyması gereken rekabet yasağı ilkesine aykırı olarak işverenin meslek sırlarını açıklaması, işveren veya işyeri hakkında asılsız şikâyet veya ihbarda bulunması, hasta olmadığı halde viziteye çıkması, izinsiz olarak işi veya işyerini terk etmesi, tepki amaçlı işi yavaşlatması gibi doğruluk ve bağlılığa uymayan davranışlarda bulunması durumunda işverenin bildirimsiz fesih hakkı bulunmaktadır.
İşyerine gece hayat kadını getirilmesi, işçinin mesai saatleri içinde işverenden izin almadan kendi işini yapması, işçinin müşterilerden rüşvet alması işçinin, müşterilerin banka hesabından kendi adına virman yoluyla para çekmesi, işçinin doğruluk ve bağlılığa uymayan davranışlarına örnek gösterilebilir.
6. İşçinin İşyerinde Suç İşlemesi
İşçinin çalıştığı işyerinde yaptığı bir eylem sebebiyle yedi günden fazla hürriyeti bağlayıcı ceza ile cezalandırılması veya cezası ertelenmeyen bir suç işlemesi durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme hakkı bulunmaktadır.
7. İşçinin İşe Devamsızlıkta Bulunması
İşçinin işverenden müsaade almadan yahut haklı bir sebebe dayanmaksızın ardı ardına iki işgünü veya bir ay içinde iki defa herhangi bir tatil gününden sonraki iş günü, yahut bir ayda üç işgünü işine devam etmemesi durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme hakkı bulunmaktadır.
İşçinin işe devamsızlıkta hangi sebeplerin haklı sebepler sayılacağı konusunda önceden belirlenmiş kesin ve objektif kıstaslar yoktur. Ancak işverenin işçiyle olan bireysel iş sözleşmesi veya işyeri iç yönetmeliğine konulacak hükümler yoluyla hangi sebeplerin işe devamsızlıkta haklı sebepler sayılacağının belirlenmesi mümkündür.
Bu halde haklı sebepten ne anlaşılacağı açık olduğundan bildirimsiz fesihte işverenlerin fesih işlemini hukuki yönden güçlendirmektedir. İşçinin devamsızlığı akrabalarından birinin vefatı, dini vecibelerini yerine getirmesi, tanıklık vazifesi, seçime iştiraki, eşinin doğum yapması, işçinin eşinin ya da çocuğunun hastalanması gibi haklı sebeplerden kaynaklanıyorsa ve işçi bu hususu işverene bildirmişse, işveren iş sözleşmesini feshi haklı nedenle fesih olmaz.
8. İşçinin Görevini Yapmamakta Israr Etmesi
İşçinin ifa etmeğe mecbur olduğu vazifelerinin kendisine hatırlatılmasına rağmen yapmamakta diretmesi halinde işverenin iş sözleşmesini bildirine lüzum olmadan feshetme hakkı bulunmaktadır.
9. İşçinin İş Güvenliğini Tehlikeye Düşürmesi veya İşverene Zarar Vermesi
İşçinin kendi arzusu yahut işi layığıyla yerine getirmemesi yüzünden işin güvenliğini tehlikeye sokması, işyerinin mülkiyetinde olan bir malı veya işverenin eli altında bulunan makineleri, tesisatı yahut başka eşya, araç ve gereçleri kendi ücretinin otuz günlük tutarıyla karşılayamayacak derecede zarara ve kayba uğratması halinde işverenin iş sözleşmesini bildirime lüzum olmaksızın feshetme hakkı bulunmaktadır.
Bu fesih nedeni, işçinin özen borcunun bir sonucu olarak ihdas edilmiştir. Burada üzerinde durulması gereken husus, işçinin salt iş güvenliğini tehlikeye düşüren davranışının iş sözleşmesinin feshi için yeterli olduğu ve ayrıca herhangi bir zararın meydana gelme şartının bulunmadığıdır. İşçiye kusur atfedilemeyecek durumlarda ortaya çıkan zarar sebebiyle işverenin fesih hakkı bulunmamaktadır.
İşçilerin, kanuna aykırı olarak greve kalkışmaları, işyerini işgal ederek işyerinin işleyişine sekte vurmaları, iş bitimi sonrası işyerini terk etmeyerek iş başındaki işçileri işverene karşı kışkırtmaları bu kapsamda değerlendirilebilir.
C. Zorlayıcı Nedenler
İşçiyi işyerinde bir haftadan fazla süre ile çalışmaktan alıkoyan zorlayıcı bir sebebin ortaya çıkması durumunda işveren iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme imkânı sahiptir.
İşverene iş sözleşmesini bildirime lüzum olmaksızın feshetme hakkı veren zorlayıcı sebeplerle işçiye iş sözleşmesini bildirime lüzum olmaksızın feshetme hakkı veren zorlayıcı sebepler birbirinden ayrılır.
İşçinin işbaşı yapmasını yedi günden fazla süre ile çalışmaktan alıkoyan zorlayıcı nedenin ortaya çıkması durumunda işçiye bu bir haftalık bekleme süresinde her gün için yarım ücret ödenmesi zaruridir. Bir haftalık süre sonrası işveren işçinin iş sözleşmesini bildirime lüzum olmaksızın feshetmekte yahut sözleşmeyi devam ettirmekte serbesttir.
Bu süre sonunda işverenin iş sözleşmesini feshetmemesi durumunda iş sözleşmesi askıda olup bu süre içinde işçinin ücret isteme hakkı bulunmamaktadır.
D. İşçinin Gözaltına Alınması Veya Tutuklanması
İşçinin gözaltına alınması veya tutuklanması nedeniyle işe devamsızlığının İş Kanunu’nun 17. maddedeki bildirim süresini (bildirim öneli) aşması durumunda işverenin iş sözleşmesini bildirimsiz olarak feshetme hakkı bulunmaktadır.
Bu bağlamda İş Kanunu m.26’ya göre, 24 ve 25 inci maddelerde gösterilen ahlak ve iyiniyet kurallarına uymayan hallere dayanarak işçi veya işveren için tanınmış olan sözleşmeyi fesih imkânı, taraflardan birinin bu tip davranışlarda bulunduğunu diğer tarafın öğrenmesine müteakip öğrenilen günden başlayarak altı iş günü geçtikten ve her halde fiilin gerçekleşmesinden itibaren bir yıl geçmekle düşer.
Ancak işçinin olayda maddi çıkar sağlaması halinde bir yıllık süre geçerli olmaz. Bu gibi durumlar sebebiyle işçi yahut işverenden iş sözleşmesini yukarıdaki fıkrada öngörülen süre içinde feshedenlerin diğer taraftan tazminat hakları saklıdır.