İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM); 13.02.2001 tarihli ve 25116/94 sayılı Schöps-Almanya kararına atıfla, tutukluluk haline karşı yapılan itiraz incelemesinde görevli yargı merciinin usule ilişkin teminatları sunması gerektiğini bildirmektedir.

Prof. Dr. Ersan Şen yazdı;

Yargılamanın hem “çekişmeli” olması ve hem de her durumda iddia makamıyla tutuklu arasında “silahların eşitliği” ilkesinin garanti edilmesinden hareketle İHAM; şüpheli veya sanığın tutukluluk gerekçesinin İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin (İHAS’ın) 5. maddesinin 1. fıkrasının (c) bendi kapsamına girdiği hallerde, itiraz incelenmesinde duruşma yapılmasının zorunlu olduğunu belirtmektedir.

İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi 2. Dairesi’nin 08.12.2009 tarihli Şayık ve Diğerleri - Türkiye kararında;

“İHAM, gözaltına alınan ya da tutuklanan kimselerin özgürlükten mahrum bırakılmalarının İHAS anlamında ‘yasallığı’ için gerekli usul ve esas gereksinimlerine uyulup uyulmadığını sorgulama hakkı olduğunu hatırlatmaktadır. Dolayısıyla, yetkili mahkemenin hem ulusal mevzuatın usule ilişkin kurallarının ve tutuklama gerekçesi olan şüphelerin makul niteliğinin dikkate alınıp alınmadığını ve hem de bu ve gözaltının meşru amaca yönelik olup olmadığını denetlemesi gerekir.
 

• Tutukluluk haline karşı yapılan bir itirazı inceleyen yargı organının hukuki nitelikli olması ve usule ilişkin teminatları sunması gerekir. Yargılama, hem ‘çekişmeli’ olmalı ve hem de her durumda iddia makamı ile tutuklu arasında ‘silahların eşitliği’ ilkesini garanti etmelidir. Eğer sanığın tutukluluk gerekçesi 5. maddenin 1. fıkrasının (c) paragrafı kapsamına giriyorsa, bir duruşma yapılması zorunlu hale gelir[1].

İHAM, başvuranların ilk derece mahkemesinde görülen duruşmalar sırasında birçok defa tahliye talebinde bulunduklarını ve bu taleplerin her seferinde reddedildiğini gözlemlemektedir. Bu nedenle İHAM, ulusal mahkemelerin iddiaya göre aşırı olan tutukluluk haline son verme ve bu suretle başvuranların iddia ettikleri ihlalleri önleme ya da düzeltme imkanına sahip olduğu kanaatine varmaktadır.

 

• Hükümetin atıfta bulunduğu itiraz yolunu daha önce benzer davalarda incelediğini belirten İHAM, bir yandan uygulamada makul bir başarı sansı sunmadığı ve diğer yandan yargı organının hukuki nitelikli olması ve usule ilişkin teminatları sunması zorunluluğuna ve özellikle yargının çekişmeli olması ve taraflar arasında silahların eşitliği gibi ilkelere uyulmaması dolayısıyla bu itiraz yolunun etkisiz kaldığına hükmettiğini hatırlatmaktadır.

 

• Bununla birlikte İHAM, itiraz davasıyla ilgili mevzuatın 4 Aralık 2004 tarihinde değişikliğe uğradığını gözlemlemektedir. Yeni CMK’nın 271. maddesi gereğince, ‘kanunda yazılı olan haller saklı kalmak üzere, itiraz hakkında duruşma yapılmaksızın karar verilir. Ancak, gerekli görüldüğünde cumhuriyet savcısı ve sonra müdafi veya vekil dinlenir’. Böylece yeni CMK hükümleri; bir tutuklunun müdafiinin veya vekilinin itiraz talebi incelendiği sırada adli makamlar tarafından dinlenmesini mümkün kılmaktadır.

Bu itiraz yolunun etkinliği hakkında spekülasyon/sapma yapmadan somut davanın özel koşullarıyla sınırlı kalmayı hedefleyen İHAM, yine de Hükümetin yeni Kanun hükümlerine göre (5271 sayılı CMK’ya göre) yürütülen bir itiraz davasında çekişmeli olma ilkesine uyulduğunu gösteren bir örnek sunmadığını kaydetme ihtiyacı duymaktadır. CMK m.271’de öngörülen itiraz yolunun İHAS’ın 5. maddesinin 4. fıkrasında[2] yer alan gereksinimlerini karşılamadığına, bu sebeple kişi hürriyeti ve güvenliği hakkının İHAS m.5/4 kapsamında ihlal edildiğine karar veren İHAM; CMK m.271 okunduğunda, bir yandan itiraz davasının duruşmasız yürütüldüğü vurgulanmakta ve diğer yandan da aynı davada bir duruşma yapılmasının tutuklu veya vekilinin talebinden bağımsız olarak hakimin veya mahkemenin takdirine bırakıldığı görülmektedir.

CMK m.271/1’e göre; kanunda yazılı olan haller saklı kalmak üzere, itiraz hakkında duruşma yapılmaksızın karar verilebilir, ancak gerekli görüldüğünde cumhuriyet savcısı ve sonra müdafi veya vekil dinlenir. İlgili madde hükmü gereğince; tutukluluğa itiraz incelemesinin, kısıtlananın kişi hürriyeti ve güvenliği hakkının önemi nedeniyle duruşmalı yapılması mümkündür. İHAM Şayık ve Diğerleri kararında; 5271 sayılı CMK m.271’de tutukluluğa yapılan itiraz incelemesinin duruşmalı yapılabileceği öngörülse de, bu hükmün gereğinin yerine getirildiğine ilişkin bir örnek olmadığından ve duruşmalı yapılması talebinin dayanaksız şekilde reddedildiğinden bahisle İHAS m.5/4’ün ihlal edildiğine karar vermiştir.

Yukarıda özet çevirisine yer verdiğimiz kararda İHAM, ayrıca başvurucuların beş yıldan başlayarak 11 yıla kadar devam eden uzun tutukluluk süreleri bakımından da İHAS m.5/3[3] kapsamında ihlal kararı vermiştir. Belli bir davada yargılanmak üzere bekleyen ve suçlanan şahsın tutukluluk halinin makul süreyi aşmamasını sağlamak öncelikli olarak ulusal yargı mercilerinin görevidir. Ulusal yargı mercileri, varsayılan “suçsuzluk/masumiyet”karinesini gerekli ölçüde dikkate alarak, kısıtlanan kişi hürriyetinden kamu yararı adına tavizini gerektiren haklı bir gerekçenin varlığına/mevcudiyetine ilişkin lehte ve aleyhteki esasların tümünü incelemeli ve serbest bırakılma başvurularına ilişkin kararlarında bunları tespit etmelidir[4]. Tutuklu şahsın bir suç işlenmiş olmasına ilişkin makul şüphenin devamı, sürdürülen tutukluluk halinin geçerliliği için zorunlu koşuldur; ancak bu durum, belli bir sürenin aşılması durumunda yeterli olmamaktadır. Bu halde İHAM, adli merciler tarafından öne sürülen gerekçelerin özgürlüğün kısıtlamasını haklı neden dayandırıp dayandırmadığını incelemelidir[5].

Ayrıca, şahsın kaçmasına ilişkin tehlikenin yalnızca cezanın ağırlığına göre değerlendirilmemesi gerekir. Cezanın ağırlığı kriteri dışında, kaçma tehlikesinin mevcudiyetini teyit eden veya kaçma ihtimalinin yargılanmak üzere tutuklu tutulmayı haklı çıkarmayacak derecede düşük olduğunu ortaya koyan başka ilgili etkenlere göre tutukluluk halinin devamına veya sonlandırılmasına karar verilmelidir.


[1] İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi m.5/1-c’de; “Kişinin bir suç işlediğinden şüphelenmek için inandırıcı sebeplerin bulunduğu veya suç işlemesine ya da suçu işledikten sonra kaçmasına engel olma zorunluluğu kanaatini doğuran makul gerekçelerin varlığı halinde, yetkili adli merci önüne çıkarılmak üzere yakalanması ve tutulması”halinde, kişinin özgürlük ve güvenlik hakkının kısıtlanabileceği ifade edilmiştir. Bu durumda tutukluluğa itirazın duruşmalı incelenmesi ve bu incelemenin etkin yapılması gerekir.
[2] İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi m.5/4’e göre; “Yakalama veya tutulma yoluyla özgürlüğünden yoksun kılınan herkes, tutulma işleminin yasaya uygunluğu hakkında kısa bir süre içinde karar verilmesi ve eğer tutulma yasaya aykırı ise, serbest bırakılması için bir mahkemeye başvurma hakkına sahiptir”.
[3] İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi m.5/3’e göre; “İşbu maddenin 1.c fıkrasında öngörülen koşullar uyarınca yakalanan veya tutulan herkesin derhal bir yargıç veya yasayla adli görev yapmaya yetkili kılınmış sair bir kamu görevlisinin önüne çıkarılması zorunlu olup, bu kişi makul bir süre içinde yargılanma ya da yargılama süresince serbest bırakılma hakkına sahiptir. Salıverilme, ilgilinin duruşmada hazır bulunmasını sağlayacak bir teminat şartına bağlanabilir”.
[4] Bu gerekçeye, 16026/90 sayılı ve 08.06.1995 tarihli Mansur - Türkiye kararının 52 ve 53. paragraflarında yer verilmiştir.
[5] Bu gerekçeye, 27.06.1968 tarihli ve 2122/64 tarihli Wemhoff - Almanya kararının 24 ve 25. paragraflarında yer verilmiştir.


Kaynak: Haber7